กรณีศึกษา ‘เอกวาดอร์’ ชาติแรกที่บัญญัติสิทธิธรรมชาติในรัฐธรรมนูญ

พวกเราทุกคนล้วนแต่คุ้นเคยดีกับคำว่าสิทธิมนุษยชนที่เปรียบเสมือนเกาะปกป้องในเสรีภาพขั้นพื้นฐานที่เป็นของพวกเราทุกคน ไม่ว่าเราจะเป็นใคร หรืออยู่ที่ไหนบนโลกใบนี้ ไม่ว่าคุณจะมีความเชื่ออะไร หรือใช้ชีวิตแบบไหนก็ตาม แต่ถึงอย่างไรสิทธิบางอย่างของเรานั้นก็อาจถูกจำกัดบนหลักของกฎหมายในแต่ละสังคม 

หากเรามาคิดทบทวนดูให้ดีเราจะพบว่ากฏเกณฑ์แต่ล่ะอย่างที่ถูกสร้างขึ้นมาล้วนแต่อยู่บนหลักการของมนุษย์เป็นใหญ่โดยทั้งสิ้น อาทิ เราสามารถเปลี่ยนพื้นที่ป่าซึ่งเป็นที่อยู่ของสรรพชีวิตในระบบนิเวศให้เป็นอาณาเขตเมืองโดยไม่ได้มองถึงการสูญเสียที่ตามมา หรือการปล่อยของเน่าเสียจากโรงงานอุตสาหกรรมลงแม่น้ำคูคลองจนไหลเรื่อยออกสู่ทะเลซึ่งเป็นที่อยู่ของสัตว์น้ำนานาชนิด สิ่งเหล่านี้เป็นเครื่องสะท้อนว่ามุมมองของเราที่มีต่อธรรมชาตินั้นเปรียบเสมือนเจ้าผู้ปกครองโดยสมบูรณ์แบบที่บ่อนทำลายสภาพแวดล้อมที่เราอยู่อาศัยอย่างไร้ขอบเขต 

ผลพวงจากการกระทำเหล่านี้ท้ายที่สุดจะย้อนกลับมาหาเราในหลากหลายรูปแบบ ทั้งการสูญเสียความมั่นคงทางอาหาร ภัยพิบัติ และสุขภาพ เหตุผลเหล่านี้ล้วนชวนให้เราฉุกคิดว่า ถึงเวลาแล้วหรือยังที่เราจะให้ ‘สิทธิทางธรรมชาติ’ เพื่อเป็นปากกระบอกเสียงในการสร้างความชอบธรรมให้แก่สภาพแวดล้อมที่พูดไม่ได้บ้าง

ในปี พ.ศ. 2551 เอกวาดอร์กลายเป็นประเทศแรกที่ยอมรับสิทธิแห่งธรรมชาติหรือ ‘สิทธิแห่งปาชามามา’ (Rights of Pachamama) – ‘ปาชามา’ เป็นคำใน ภาษาเกชัว (Quechuan) แปลเป็นไทยได้ว่า ‘พระแม่ธรณี’ (Mother earth) 

ในรัฐธรรมนูญของประเทศ นี่เป็นการเปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยสำคัญจากกฎหมายสิ่งแวดล้อมแบบเดิมที่มุ่งเน้นการควบคุมกิจกรรมของมนุษย์ที่ก่อให้เกิดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม แนวทางใหม่นี้ใช้วิธีการแบบองค์รวม (Holistic approach) ที่ยอมรับถึงสิทธิที่แท้จริง (Intrinsic rights) ของโลกธรรมชาติ 

สิ่งเหล่านี้ได้สะท้อนให้เห็นถึงการประเมินความสัมพันธ์ระหว่างมนุษยชาติกับธรรมชาติในเชิงปรัชญาและวัฒนธรรมในวงกว้างมากขึ้น รวมถึงโลกทัศน์ของชนพื้นเมือง (Indigenous cosmovisions) ที่มองว่าธรรมชาติและพระแม่ธรณีเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ซึ่งต่างขึ้นอยู่กับสิ่งมีชีวิตทั้งหมดที่อาศัยอยู่บนโลก รวมทั้ง หิน น้ำ อากาศ และดิน 

ขบวนการของชนพื้นเมืองซึ่งใช้ประโยชน์จากภูมิปัญญาและแนวปฏิบัติทางนิเวศน์มานานหลายศตวรรษ มีความสำคัญอย่างยิ่งในการสนับสนุนสิทธิแห่งธรรมชาติ พวกเขามองว่าสิ่งนี้จำเป็นสำหรับการบรรลุความยั่งยืนและความปรองดองอย่างแท้จริงแนวคิดทางกฎหมายที่บุกเบิกได้นำสิทธิแห่งธรรมชาติมาสู่ระบบกฎหมายของเอกวาดอร์ และท้าทายและกำหนดนิยามใหม่ของธรรมาภิบาลสิ่งแวดล้อมแบบดั้งเดิม 

เอกวาดอร์ได้ดำเนินการขั้นตอนสำคัญในการปกป้องสิ่งแวดล้อมโดยการยอมรับสิทธิแห่งธรรมชาติในรัฐธรรมนูญ ในอดีตระบบกฎหมายถือว่าธรรมชาติเหมือนกับทรัพย์สินที่มนุษย์สามารถเป็นเจ้าของสามารถใช้ประโยชน์ได้ แนวทางนี้ถูกวิพากษ์วิจารณ์ว่าก่อให้เกิดการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างไม่ยั่งยืน ความเสียหายต่อสิ่งแวดล้อม และการตัดขาดจากโลกธรรมชาติ ในทางกลับกัน กรอบสิทธิแห่งธรรมชาติมองว่าธรรมชาติเป็นประเด็นที่มีสิทธิโดยชอบธรรมชาติคล้ายกับสิทธิมนุษยชน ที่ว่าด้วยเรื่องของการดำรงอยู่ สร้างใหม่ และเจริญรุ่งเรืองของธรรมชาติ แนวคิดที่ก้าวล้ำนี้ได้ท้าทายรากฐานของกฎหมายทรัพย์สิน และเรียกร้องให้มีการประเมินขั้นพื้นฐานอีกครั้งเกี่ยวกับความรับผิดชอบทางกฎหมายและจริยธรรมของเราที่มีต่อโลก

การทำให้สิทธิแห่งธรรมชาติถูกต้องตามกฎหมายในเอกวาดอร์เป็นนวัตกรรมที่สำคัญในระบบกฎหมายของประเทศ ผู้ร่างรัฐธรรมนูญเผชิญกับความท้าทายในการบูรณาการปรัชญาของชนพื้นเมืองเข้ากับหลักการทางกฎหมายสมัยใหม่ให้เป็นกรอบที่สอดคล้องซึ่งสามารถนำไปใช้ในบริบททางกฎหมายร่วมสมัยได้ 

และเพื่อบรรลุเป้าหมายนี้ จึงมีการกำหนดสถานะทางกฎหมายของนิติบุคคลทางธรรมชาติใหม่ สร้างกลไกในการคุ้มครอง และรับประกันว่าสิทธิเหล่านี้สามารถบังคับใช้ผ่านระบบกฎหมายได้ การยอมรับตามรัฐธรรมนูญของเอกวาดอร์เกี่ยวกับสิทธิแห่งธรรมชาติได้เปิดช่องทางใหม่ในการปกป้องสิ่งแวดล้อม 

นอกจากนี้ ยังจุดประกายให้เกิดความตระหนักในระดับโลก เกี่ยวกับความสัมพันธ์ทางกฎหมายระหว่างมนุษย์กับโลกธรรมชาติ ในขณะที่โลกกำลังต่อสู้กับความท้าทายด้านสิ่งแวดล้อมที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อน สิทธิแห่งธรรมชาติของเอกวาดอร์เป็นข้อพิสูจน์ถึงพลังของนวัตกรรมทางกฎหมาย ภูมิปัญญาของชนพื้นเมือง และการเคลื่อนไหวระดับโลก เป็นสัญญาณที่ดีต่อการพัฒนาที่ยั่งยืนในอนาคต

กระบวนทัศน์ที่เน้นสิ่งแวดล้อมเป็นศูนย์กลางซึ่งยอมรับคุณค่าและสิทธิที่แท้จริงของโลกธรรมชาติ เพื่อให้เข้าใจถึงการเปลี่ยนแปลงนี้ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องเจาะลึกถึงปรัชญาของชนพื้นเมืองที่เป็นแรงบันดาลใจ บริบทระดับโลกที่หล่อเลี้ยงการเปลี่ยนแปลงนี้ และผู้คิดทางกฎหมายที่เป็นผู้ริเริ่มการเปลี่ยนแปลงนี้

แนวคิดของ ‘ซูมาค คาวเซย์’ (Sumak Kawsay) เป็นแก่นแท้ของสิทธิแห่งธรรมชาติในเอกวาดอร์ ซึ่งมีรากฐานมาจากปรัชญาของชนพื้นเมืองแอนเดียน (Andean philosophy) ซึ่งมีความหมายว่า ‘ความเป็นอยู่ที่ดี’ หรือ ‘การใช้ชีวิตที่ดี’ ความเชื่อนี้เน้นย้ำถึงความสำคัญของการใช้ชีวิตร่วมกับปาชามา’ และฝังรากลึกอยู่ในโลกทัศน์ชนพื้นเมืองของชาวเคชัว และ คิชวา (Kichwa) ซึ่งแตกต่างจากมุมมองมานุษยวิทยาตะวันตกซึ่งวางมนุษย์ไว้เหนือหรือแยกออกจากธรรมชาติ แนวความคิดนี้จึงถือว่ามนุษย์เป็นส่วนหนึ่งของโลกธรรมชาติที่เชื่อมโยงถึงกัน

มุมมองนี้ตั้งคำถามถึงรูปแบบการบริโภคนิยมที่ไม่ยั่งยืนของสังคมยุคใหม่ และเสนอแนะแบบจำลองการอยู่ร่วมกันที่ให้เกียรติขอบเขตและวัฏจักรของธรรมชาติ กรอบทางกฎหมายของสิทธิแห่งธรรมชาติในเอกวาดอร์ถือได้ว่าเป็นปฏิกิริยาของรัฐบาลต่อความเชื่อของชนพื้นเมือง โดยมีจุดมุ่งหมายที่จะรวมหลักการความสมดุล การร่วมกัน และการพึ่งพาซึ่งกันและกัน เข้าสู่ระบบกฎหมาย

รัฐธรรมนูญปี 2008 ของเอกวาดอร์ได้กำหนดแนวทางบุกเบิกด้านสิทธิแห่งธรรมชาติ ซึ่งทำหน้าที่เป็นแบบอย่างในระดับโลกสำหรับการกำกับดูแลสิ่งแวดล้อม 

มาตรา 71 ระบุไว้อย่างชัดเจนว่าธรรมชาติมีสิทธิที่จะได้รับการเคารพ รวมถึงการรักษาและการสร้างวงจรชีวิต โครงสร้าง หน้าที่ และกระบวนการวิวัฒนาการขึ้นมาใหม่ บทความนี้เป็นไปตามกรอบทางกฎหมายและสรุปขอบเขตสิทธิของธรรมชาติที่หลากหลาย

มาตรา 72 ระบุว่าควรใช้แนวทางป้องกันไว้ก่อนเมื่อพิจารณาถึงการกระทำที่อาจส่งผลกระทบต่อธรรมชาติ ซึ่งหมายความว่าแม้ว่าจะมีความไม่แน่นอนเกี่ยวกับอันตรายที่อาจเกิดขึ้น แต่มาตรการป้องกันก็ควรถูกนำมาใช้ นอกจากนี้ ยังเน้นย้ำถึงสิทธิในการฟื้นฟู ซึ่งหมายความว่าหากเกิดความเสียหายต่อสิ่งแวดล้อม ธรรมชาติจะต้องกลับคืนสู่สภาพเดิม

มาตรา 73 เน้นย้ำถึงความรับผิดชอบของรัฐในการจำกัดกิจกรรมที่อาจส่งผลให้เกิดการสูญพันธุ์ของสิ่งมีชีวิต การทำลายล้างของระบบนิเวศ หรือการเปลี่ยนแปลงรูปแบบทางธรรมชาติอย่างไม่อาจย้อนกลับได้ มาตรานี้เน้นย้ำถึงบทบาทเชิงรุกที่รัฐบาลควรเน้นในการรักษาความหลากหลายทางชีวภาพและการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ

มาตรา 74 กำหนดกระบวนการทางกฎหมายที่สามารถใช้เพื่อบังคับใช้สิทธิแห่งธรรมชาติได้ กฎหมายนี้อนุญาตให้บุคคล ชุมชน และหน่วยงานสาธารณะเรียกร้องให้ปฏิบัติตามสิทธิเหล่านี้ ทำให้การคุ้มครองสิ่งแวดล้อมเข้าถึงได้มากขึ้น และส่งเสริมให้ประชาชนทำหน้าที่เป็นผู้ดูแลสิ่งแวดล้อม

การดำเนินการตามสิทธิแห่งธรรมชาติทำให้เกิดความท้าทายต่างๆ เช่น การสร้างสมดุลระหว่างการพัฒนาทางเศรษฐกิจกับการคุ้มครองสิ่งแวดล้อม การรับประกันว่าจะมีการบังคับใช้กฎหมายอย่างมีประสิทธิภาพ และการจัดการความขัดแย้งระหว่างแนวทางปฏิบัติในการใช้ที่ดินของชนพื้นเมืองและความพยายามในการอนุรักษ์

ในกรณีของแม่น้ำ วิลกาบัมบา (Vilcabamba River) ในเอกวาดอร์เป็นตัวอย่างสำคัญที่แสดงให้เห็นถึงการประยุกต์ใช้ในทางปฏิบัติและผลกระทบจากการบังคับใช้กฎหมายขว่าด้วยสิทธิแห่งธรรมชาติ 

โครงการขยายถนนโดยรัฐบาลประจำจังหวัด โลฆา (Loja) ก่อให้เกิดการตกตะกอนมากเกินไปซึ่งส่งผลเสียต่อการไหลของแม่น้ำและระบบนิเวศ ชาวบ้านในบริเวณนั้นจึงทำการร้องเรียนต่อศาลโดยใช้บทบัญญัติของรัฐธรรมนูญที่ยอมรับถึงสิทธิที่แท้จริงของธรรมชาติเข้าสู้คดี

การต่อสู้ทางกฎหมายนี้มีพื้นฐานมาจากการโต้แย้งว่ากิจกรรมการก่อสร้างละเมิดสิทธิของแม่น้ำในการรักษาวัฏจักรและการดำรงอยู่ตามธรรมชาติ ผลที่ตามมาคือนำไปสู่การกระบวนการยุติธรรมในชั้นศาล

ผลการตัดสินของศาลได้ให้ความเป็นธรรม โดยออกคำสั่งให้แม่น้ำชนะในคดี สิ่งนี้ถือเป็นการบังคับใช้สิทธิแห่งธรรมชาติในเอกวาดอร์ที่ประสบความสำเร็จเป็นครั้งแรก คำตัดสินที่ออกมาได้เป็นแบบอย่างสำหรับการดำเนินคดีด้านสิ่งแวดล้อมในอนาคต ด้วยหมายสั่งให้มีความพยายามในการฟื้นฟูแม่น้ำและป้องกันความเสียหายที่อาจเกิดขึ้นในอนาคต ศาลได้เน้นย้ำถึงความรับผิดชอบของรัฐบาลและบริษัทในการพิจารณาผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมในโครงการของพวกเขา ผลกระทบของคดีนี้ได้แผ่ขยายออกเป็นวงกว้างขวาง โดยการกำหนดกรอบทางกฎหมายสำหรับการปกป้องนิติบุคคลทางธรรมชาติ สร้างความตระหนักรู้เกี่ยวกับสิทธิด้านสิ่งแวดล้อมแก่ชุมชนในพื้นที่

สิทธิแห่งธรรมชาติในเอกวาดอร์เป็นความพยายามครั้งสำคัญที่จะกำหนดความสัมพันธ์ระหว่างมนุษยชาติกับโลกธรรมชาติใหม่ อย่างไรก็ตาม การตระหนักรู้ถึงสิทธิเหล่านี้อย่างเต็มที่จำเป็นต้องมีความมุ่งมั่นอย่างต่อเนื่องในการบังคับใช้และการเปลี่ยนแปลงทางสังคม สิ่งนี้ไม่เพียงแต่เกี่ยวข้องกับการต่อสู้ทางกฎหมายเท่านั้น แต่ยังรวมถึงการเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมในวงกว้างไปสู่การตระหนักถึงคุณค่าที่แท้จริงของธรรมชาติด้วย

การนำสิทธิแห่งธรรมชาติมาใช้ในรัฐธรรมนูญของเอกวาดอร์ถือเป็นโอกาสสำคัญในประวัติศาสตร์กฎหมาย โดยถือเป็นการเปลี่ยนจากกรอบกฎหมายที่มีมนุษยธรรมเป็นศูนย์กลางไปสู่แนวทางที่คำนึงถึงสิ่งแวดล้อมมากขึ้น แม้ว่าจะต้องจัดการกับความท้าทายต่างๆ เพื่อตระหนักถึงสิทธิเหล่านี้อย่างเต็มที่ แต่กฏหมายของเอกวาดอร์ถือเป็นแบบอย่างที่สำคัญสำหรับโลก มันแสดงให้เห็นถึงศักยภาพของระบบกฎหมายที่จะส่งเสริมความสัมพันธ์ที่ยั่งยืนและเสมอภาคระหว่างมนุษยชาติกับโลกธรรมชาติ สิทธิแห่งธรรมชาติในเอกวาดอร์เป็นแรงบันดาลใจและเป็นแนวทางในการกำกับดูแลสิ่งแวดล้อมทั่วโลก โดยกำหนดอนาคตของการคุ้มครองและการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม

อ้างอิง

• Indigenous Cosmovision and Rights of Nature Tribunal Framework
• Ecuador court case on the rights of the Vilcabamba River
• Can Rights of Nature Laws Make a Difference? In Ecuador, They Already Are
• What are the Rights of Nature?